De verdwenen beroepen

In een van mijn laatste jaren bij Unilever kreeg ik van een van onze leveranciers (Sime Darby) het Kijk- en Luisterboek van de geschiedenis van de Verenigde Oliefabrieken Zwijndrecht, samengesteld door Mark van Mens. Dit boek geeft door middel van honderden foto’s een mooi overzicht van de ontwikkeling van de olieprocessingtechnologie in de 20^e eeuw.

De meeste processen kwamen mij bekend voor, er was echter een oude foto van een mij totaal onbekend beroep: de “Rolleurs” ofwel tonnenrollers. Waarom zou je tonnenrollers nodig hebben? Wat is dat voor beroep? Ik ben me erin gaan verdiepen.

De oliën en vetten werden honderd jaar geleden in houten vaten aangevoerd. Ook het transport tussen de productieafdelingen en de levering aan de klanten vond in deze vaten plaats. De vaten werden rollend over het fabrieksterrein verplaatst door een grote buitenploeg, de “Rolleurs” (zie foto). Wat een zwaar beroep, zouden ze dat de hele dag gedaan hebben? Geen van de mannen op de foto heeft overgewicht, dat begrijp ik wel.

De houten vaten werden later vervangen door stalen drums en het transport werd meer en meer gemechaniseerd.

Tegenwoordig wordt de ongeraffineerde olie voornamelijk per schip aangevoerd. Het interne transport gaat per verwarmde pijpleiding. Levering aan de klanten vindt plaats in roestvrijstalen tankauto’s. Het beroep “Rolleurs” is verdwenen.

Dit bracht mij bij de vraag: zijn er ook beroepen die tijdens mijn werkzame leven verdwenen zijn?

De grootste reductie van het aantal beroepen was het gevolg van de overgang van de batch-productie naar (semi) continue processen in de tweede helft van de vorige eeuw. (Een batch is de hoeveelheid van een afgeronde partij die in één keer in één apparaat wordt geproduceerd).

De gereduceerde of zelfs verdwenen beroepen waren onder andere de operators van:

• De puntketel (gesloten vat met een conische bodem) gebruikt voor ontzuren en bleken van de olie: vervangen door de continue centrifugelijn en bleeklijn.
• De batch-stomer: vervangen door de (semi) continu stomer.
• De batch-zeepsplitser: door verandering naar fysisch raffineren of de continue zeepsplitslijn.

Het verdwenen beroep dat me extra fascineert, is de "filterpersenschraper". Daarvan werd de zwaarte van het werk volgens mij sterk onderschat.

Het beroep was tot ver in de 20^e eeuw nodig, omdat de plaat- en raampers het standaardfilter was voor de filtratie van bleekaarde en de hydrogeneringskatalysator. Dit filter bestond uit een aaneenschakeling van steeds twee elementen: de plaat met daarover het filterdoek en het raam waardoor ongefilterde olie over het doek werd verspreid. Zowel plaat als raam waren van gietijzer en konden een buitenomtrek tot wel 1 vierkante meter hebben. Een aaneenschakeling van enkele tientallen platen en ramen werd met een schroefpers of hydraulische pers samengedrukt (zie foto). Na afloop van de filtratie werd de druk verminderd en werden de platen en ramen met handkracht verplaatst. De filterkoek werd met een spatel van het doek geschraapt. Het was dus niet alleen fysiek zwaar, maar ook nog eens knap heet, want het filter was nog warm (tot 50°C).

Vanaf de zeventiger jaren van de vorige eeuw werden daarom verbeterde filtertypen ingevoerd. Eerst een halfautomatische filterpers, maar later vooral gesloten tankfilters. Het eenvoudigste tankfilter, de gesloten tank met verticale filterplaten, is tegenwoordig de standaard voor bleekaarde filtratie.

De meeste beschreven beroepen zijn niet verdwenen door automatisering, maar door verandering van de procestechnologie. De werkomstandigheden in de olieprocessingindustrie zijn sterk verbeterd door het verdwijnen van deze zware lichamelijke arbeid.

Gerrit van Duijn, met roots in Delft en een PhD in technische wetenschappen, heeft decennialang gewerkt in de wereld van olie en vet, onder andere bij Unilever en MaasRefinery. Nu Gerrit met pensioen is, deelt hij zijn verwonderingen en ervaringen als columnist in ons magazine. De komende negen edities lees je elke keer een nieuw verhaal uit de reeks - Verwonderingen van Gerrit.